Аудиовизуальный фонд исчезающих языков
Эвены и их язык
Тундренные юкагиры
Ягловский Василий Петрович (1916-1992 гг.) родился в наслеге «Ньидьэрпэй йавул» в Халарчинской тундре, был родом из Алаи, разговаривал на пяти языках: юкагирском, чукотском, эвенском, якутском и русском. Василий Петрович всю трудовую деятельность работал бригадиром в артеле колхоза «Турваургин», который впоследствии был преобразован в совхоз «Нижнеколымский».
«Эдьилвэй ньиэдьил» записан в пос. Черский Нижнеколымского улуса Республики Саха (Якутия) в 1989 году научным сотрудником ИГИиПМНС СО РАН Лукиной М.П. от Василия Петровича Ягловского (1916-1992гг.).
Расшифровка и перевод М.П. Лукиной.
Эдьилwэй ньиэдьил
- Мэт чии Алайии саҕанайуол, хуодэҥ саҕанайуолпэги, мэт курильиилҕан, таҥут льукуочуо пундутэмэҥ. 2. Таҕи пундулҕанэ - мит чии, тиндаа, хануойирэҥ йуорпурэ хандьэҕа, эwриэльэлдьэ чиик. 3. Таҥ эwриэнур моорхуонь титтэ чаҕадьэлдиэлэк, титтэ лэгулуол, титтэ уорпэ чамумуйуол – мораw лэгулҕанэ нуунунҥа. 4. Ах титтэ wэрwиэлэк, илэн льирэдамун дитэ лугумуй көдэҕанэ, хадаатэҥ эл чамбиинунҥу. 5. Хадаатэҥ чамбэн эwльэ, ах титтэ wэрwэлэк энльэлдьэ чиик. 6. Титтэ көйридьэндьэ нимэҕа саҕанэрэҥ, эндэҥ чамумульэлдьэ чиик. 7. Таҥунҕа караwаал дитэльуо, мэт курилиил ньиэдьилҕанэ, пундулҕанэ, - льукуолдэҥ мэт элньиимийэҥол поньаарэлэк, чииҥ хуодэҥ саҕанэлпэги – мэт уратэйуол. 8. Мэт курильиилҕэна, таҥ хуодэҥ, ах титтэ wэрwэлэк чаҕадьэрэҥ эдьуолпэги? 9. Таҥ эдьилҕанэ, таҥнигинэ эдьуолпэги ах көдэ тудэ wэрwэлэк, тудэ чииҕанэ чамарэҥ, таҥнигинэ саҕаналҕанэ ньиконмийил ньичамбиирэҥ, моорхуонь эwриэльэлдэ чиипэк, эwрэр чамумуйуолпэги. 10. Таҥуллэк таат, мэт мөрдьэҥол мэт пундулҕанэ, таҥун чаҕадьэлэк, чаҕадьэ йуорпугин, мубуолҕат.
- Мэт Алийиин уоги ҥолэр, чамумурэлэк, мэт wэрwэ эл тинниичуон, чииҥ чуҥдэ йаwнуо моойрэҥ эwрэллэк, йуорпурэлиэ илwиичэ, илэлльэбулчии илэҕа чаҕадьэсур, тадаа пойуодьэ сукунҕан уорчиичэ илэнмоойчэҥол, чамумурэлэк туҥ чайлэҕа гитньуо – мэтханэ йаwнэр, хабун, ньиҥомиэйил ньиwиэн суктуул, мэтханэ чамариирэҥ ичуоҥа.
- Мэт эл курильиичуон-мөричэнуол мөрийуол. 13. Мит кэбэйэ Эдьилwэй ҥолдьэ көдэк льиэльэлул. 14. Кинуолльэлк эл пэлиэйэ аринньэй көдэ ҥолльэнь. 15. Аринньэлдаҕанэ пундунунҥа. 16. Мит Лэwэйнбурубэҕа, туҥ мит Улуруоҕа митханэ чамадэну льэй – «Лабунмэдэнулэк» кирийэндьэдэнук льэл. 17. Таҥ энуҕанэ саwдэwчэҕат саwдэwчэҕа, ньипанхудэҥ хусэдьирэҥ, чэнгурурэҥ, йуолдэwчэлэк архулньэрэҥ, йуолдэwчэлэк, уури-тэн чэнгурурэҥ, халҕудунулльэнь. 18. Нэмэҕат халҕуду? 19. Тудэл аринньэлдаҕанэ курильиир, wиэн суктуул-маархан лэwэйнбурубэҕа саҕанэй (тиндаалэ, чупчэньэн wадул эл ньичуҥдэҕан банур) таҥ маархад-аринньэй көдэнэ, Эдьилwэй ҥодьэ көдэҕанэ, мэдьилҥинь-пуньилҥинь, ах тудэл мэдьил-буньир (митхат аринньэй көдэ эwльэҕан монур-тудаҕанэ пуньилбуньир) эwриэнулльэлҥи. 20. Эл ааринньэр, ах йуолдаwчэлэк, ах чаwурэк ньиньаачин ньийуоруҥулльэлҥа. 21. Таҥ йуорулҕа нэмэн-мораwҥол тудэл таҥ чупчэпулэ ах пуньилбуньир, ах тудинь эwриэнулльэлҥи. 22. Таҥ мөрдьэҥ мэт морийуол лугуйэ чииҕат, караwаал дитэльуо мөрдьэҥ мөрийуолэҥ. 23. Таҥ мөрийуол нэмэн паралҕат мэт мөриҥ?
- «Лабунмэдэну» саwдэwчэ энмун, тиндаальэ чупчэн йабайуол курилҥол (саал огэтэл дитэ) титтэ пойуодьэ илэ пуннурэлэк, таҥ энмурдэлэк курильтиэҥулльэлҥа. 25. Пойуодьэ илэ пундэлэк, таҥ пуньуолпэгин энмур, мэт сэwдэwчэҕат саwдэwчэ, энмур йуор (тан лугуйэ чииҕат морилҕанэ) тан Эдьилwэй пуннуйуол чиин, титтэ йабаальэлдьэ чии, Эдьилwэй пуннуйуол чииҕанэ таҥ энмурэк курильтиэнулльэлҥа. 26. Таҥуллэк таҥ мэт мөрдьэ мориҥ.
- Эдьилwэй моорхуонь укэлэ кэwриэнулльэлум – Лабунмэдэнуҕа. 28. Чаwулҕа эйууйуол йугуллааҕандэҥ саwдэwчэ польирэбэ пурэ уктэлэ кэwриэнулльэлум. 29. Моорхуонь тадаа амдур эл нугулльэлҥи.
- Саамэй лайуол мэт мөрдьэгин мөрийуол титэ бани: тудэл ах тан тудэҕанэ эмурэйнуннудаҕа, тудэҕанэ пуньилбуньир, халҕудур, ах хомдомэ чиҥичэҕа ханаанулльэнь. 31. Тан хомдомэ чиничэлҕа хануойир (чаwудалҕилҕат таҥ эмурэйнуҥудаҕа халҕудур, чиничэлҕа ханаарэлэк) Сэмиэңонниэлэк курийэндьэд-энуҕа, мугиҕат пулгэйуолҕа тадаа ньимудьиэльэнь. 32. Чиничэлмэҥ халдэйрэлэк тадаа ньумудьиэльэлдаҕа; эгуодаҕанэ йэрпэйэ пулгэйҕа (тан Эдьилwэй кин конмэлльэнь) таҥ кин көнмэги, көнмэгисчэ көнмэги идьигуойгиндэҥ йэрпэйэ пулгэйдаҕа йуочиидаҕанэ-нимэдэ пөмниир чаwурньэй йуолдэwчэндьэ чупчэпул эмурэйрэлэк худуолльэлҥи. 33. Танунҕанэ таат бандьэ ах эмурэйнунудаҕа тудэл көнмэпулги, мирийэпулги нуульэлҥа. 34. Тудэл хуодэҥ халдайдаҕа ат амуо?! 35. Титтэ нимэ тудуруу кэйэн хаҕимэwуолэ, моорхоллэ пойуол аптэллэк, танньэн койридьэҕа көйридьэ тудуруу халдэйнунльэнь. 36. Хуодэҥ халдэйнулльэл монуолдэ, тиндаалэ wадун нимэ, лэwэйнимэлэк кирийэндьэ нимэ оньидигилги wэйлуолнуҥи. 37. Таҥ wэйлуодьаҕа хуодэҥ оҕуол? 38. Таҥ нимэ хуодэҥ аҕуолньэй?. 39. Маалийин маалайлаклань йэwчэндаҕанэ нимэдайги мэ кин саалэк аҕуолнаалэнь. 40. Нимэдайгин кирийэ «тимраал». 41. «Тимраалэк» кирийэндьэ нимэньэни.
- Тан нимэҕа эмурэйльэлнудаҕа, таҥ көнмэгисчэ көнмэги нимэҕа сэwрэлэк, тан тудэ хаҕимэwуолньэй моорхоҕанэ эндэҕанэ, нимэн тудуруул йаwнэр көйридьэрэйльэлдаҕа, таҥ тудэ көнмиэн Эдьилwэй тан тиндаалэ чаwурэк лайниичэн маҕилдаҕанэ тудин суусэйдаҕа лэйтэрэлэк, мараарэлэк, тудэ көнмэҕанэ ичуодаҕанэ-йуодиилэк оораальэлум: «Тэн нимэ пөмниир худуолҥи, митханэ мэр эмурэйльэлна». 43. Тадаа, аринньэй көдэ ҥолэр тудэ оньидигилҕан чэндэйрэлэк, йөкэ хусайрэлэк, чэндэйрэлэк, йөкэт өртэриэльэлум. 44. Тадаат өртэрэдаҕа (ньаачинь эгуол эл банльэл) халдэйнудаҕанэ, лайаwрэт чаwурэк йаwнуо ньидьаҕарэйльэлум.
- Маархуонь маархад – аринньэй көдэк поньаальэлул. 46. Таҥ аринньэй көдэ тудэҕанэ, хадьир титтэ чаwур ньидьаҕарэйрэлэк, йуолдэwчэлэк ньинаричльэлҥа. 47. Таҥ ньанааричнудаҕанэ, көнмэгисчэ чайлэдордьэҕа көткэйнудаҕа, тудэ нимэ wаль, тан ньинааричил, чэнгурурэҥ, хусадьирэҥ көткэйлэнь. 48. Тудэ көнмэпиэнь монлэнь «Мэт экыа уо «Иириэ» анаа лааҕар льэй. 49. Титэ бандьэ лэwэйнбурэбэҕа льэй. 50. Таҕи мэт аҕарэ тинҕасур, амдурэҥ ууҥик! 51. «Тит илэ бурэ, аньмильпуол, титэ бандьэд-илэ, таат бандьэд-илэ аньмэрэҥик!» - мондэҥ, пөчэсэйльэлум. 52. Тудэл таҥ лайниичэҕа халҕудудэҕа, таҥ маархан көдэ ньилайнудаҕа кэwэйрэҥ, маархуонь моллэнь: «Эгуойиэ чайлэдордьэ эл пэлтэйэҥ…» 53. Эгуойиэ чайлэдордьаҕа wэрwэ льэханэ (эгуойиэ чайлэдөрдьэлэ) туҥ лэwэйнбурубэҕа пэлдэ Сэмиэнонниэ мугилҕат пулгэйуолҕа льэтчэҥ. 54. «Тадаа мэтханэ, аҕан, эwри мэт амунҕана нуутэм, эwри мэтханэ эндиирэҥ, алҕан нуутэм», -мондэҥ, таат оондьэлэ пөчэсэйльэлум. 55. Тадаа, таҥ кин мирийэги киилэҥ кэwэйрэлэк, таҥ адуодаҕанэ мэ нуульэлҥа. 56. Экыагин уо, тадаат, таҥ адуоги мэ кэwэйлэнь. 57. Кэwэйдаҕа, тудэньэҥ йуоран көнмэги (тудэл Эдьилwэй ураричуол уоги, таҥ экыагин уоҕан wиэн элньиимийэ ҥодьэ куодьидуок, тудэньэҥ йуоран көнмэҥол, аринньэрэҥ эwрэр ураричнумлэ уон) миринь чамумунуйд-уок, тудэньэҥ мэ тоҥониэльэнь. 58. Таҥ тоҥоньиэдаҕанэ, йэрэчуудордьэҕа уудаҕанэ, таҥ тоҥониэй уо конмэгисчэ лайуолэл чумурҕа йэдэйнулльэнь. 59. Көнмэги йэрэгудордьэдаҕа өоткэйдаҕанэ, таҥ куодьэдуо лайэwрэт, таҥ йэрэгууд-өрдьэҕа тоҥоньиэнунльэнь. 60. Сэмиэн онниэ мугилҕат пулгэйуолҕа, таҥ Эдьилwэй экыагин уо, тадаа көткэйдаҕанэ мэ лэйтэйм. 61. Йөкэ чэнгурурэҥ, амаадаҕат тадаа йөкэ курчиидаҕа, анундаҕат тудэ чаwур кэчиэльэлмэлэ. 62. Тудэ хаwдьидиэн, таҥ хаwдьидиэги йуорэлэк, wальдаҕэ эйуудэҕа, таҥ тоҥудуй аринньэй (wиэн суктуул аринньэй кодэн) энуд-иэмундаҕа тудэйлэк аарэйлэнь. 63. Тан аарайдаҕа Эдьилwэй адуо чаwурэк айидаҕанэ чаwурэк айир ньигириидамунги сальҕарэйльэлмэлэ. 64. Таҥ ньигириидамунги сальҕайдаҕа тан Эдьилwэй адуо (экыагин уо) мэ көчэгэйриэнаальэлум. 65. Эдьилwэй молльэнь: «Тэт анмэ льэк!» 66. Ньалльэртэйэк! 67. Тэт эл көчэгэйрэльэк! 68. Мэтэмлэк, аҕан, сукууйит! 69. Таат ньиэдьинунудаҕа, таҥ Эдьилwэйҕат ньандуодьэ аринньэй көдэ йуочиинудаҕанэ, -иисииньэй пайпэ ҥолльэнь. 70. Пайпэ аринньэл тудэ wэрwэдаҕ
анэ ньидьаҕарайльэлум. 71. Тудэ сукунҕанэ мугэрэлэк кэриэстэлэк молльэнь: «Хадьилтэйтэйэн … пугуолгумэ, амдур, мэтул сукууйиҥик! 72. Амдур, мэтул пуньҥик!» 73. Пуньнудаҕанэ, пайпэ молльэнь: «Эл мэлиньэй саwудэwчэнь лукулҕа кудэрэҥик!» 74. Чанмаах кудэрэнудаҕанэ, албадаҕан чайлэньир wайи тан синииданильҕа льэй синииданиль, йиэмундаҕа льэй чумур алдаҕан курилньэ балльэнь. 75. Ах wэрwэдаҕа чуун котиркэги, чуунпункэги лохоҕарайдаҕа албадаҕан, иньуори, чайлэлльэнь. 76. Таҥун сукууйиллэк, адуогин, таҥ экыагин уоҕанэ (эwринньэ хаwдьидиэнодаҕанэ; тиндаальэ Алайиипэ моннунҥи: «Синь адуоги») таҥ адуоги молльэнь: «Хадьираа, тэтидьиэ эл эwрэльэк! 77. Мэтньэн кэwэйк! 78. Мэтньэҥ льэк! 79. Хадьираа, иҥэр эл эwрэльэк! 80. Тэтханэ чии тудуруу льэлҕана эл танудунут! 81. Тэт wэрwэ мэ ньидьаҕач, мэ лугумуйэк. 82. Таатльэр мэ ханаасааҥа.» 83. Таат ньиэдьинунудаҕа, таҥ лайаwрэт тоҥорэл куодьидуо мэ көткэйльэнь. 84. Куодьидуо көткэйдаҕанэ Эдьилwэй молльэнь: «Туҥньэҥ, нэмэлэҥ кэлул?» 85. Адуоги молльэнь: «Мэт йуоран көнмэ, тэтханэ, тэтньэҥ ньиньаариччэ көдэ, тэтханэ кэйэн йуоҕарайльэлдаҕанэ, эwри тэт кэдэл, тэт амун сукууйир чамбиилҥинь, туҥ куодьэдуо мэтханэ тонорэм.» 86. Хадьир, танунҕа пуҥуолэр Эдьилwэй тудэ уоҥолэл мирийэҕанэ таҥ куодьидуоҥинь тадирэлэк молльэнь: «Мэт уоҥолэл мирийэ тэт мирийуол мэньк!
- Тадаат мэтлук тэт уо дитэльуол сукууйик!» 88. Таҥуллэк, Эдьилwэй таҥ тудэ адуопэҕа, таҥ адуогин, чамараанумлэ көдэ, уоҥориир дитэльуо тадаа курчиильэнь. 89. Туҥ ньиэдьил лугуйэ чииҕат мөрийуол. 90. Лайэн мэт мөрил мөрилҕанэн эйк лугуйэ чии ҥолльэлк, ньиwиэд-омо, ньиwиэн суктуул, ханьинэҥ караwаалҕанэҥ, ньиэдьилнориирэ пундурэ кинэк хуодэбандэ суктуулэк, хуодэбандьэд-омэн, ханьинэн караwаалҕанэҥ, тудэ чии лааҕарун, тудэ чии ах хаалуйуолҕол мөрдьэҥол пундунунҥа. 91. Идьиэнэҥ, тидаанэҥ таат бани, таҥуллэк, туҥ ньиэдьил эwйэ ньиэдьил ҥолльэлтэй монур, мэт ньиэдьил йуоҕарэйэҥ.
